ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 16، شماره 2، اردیبهشت 1402 ، شماره پی در پی 84

ساختار روایت در آثار نظامی براساس نظریۀ رولان بارت (مطالعۀ موردی: خسرو و شیرین، لیلی و مجنون، و هفت پیکر)

صفحه (57 - 75)
فاطمه هادی‌خواه ، هوشمند اسفندیارپور (نویسنده مسئول)، پوران یوسفی‌پور کرمانی
تاریخ دریافت مقاله : اسفند 1400
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : خرداد 1401

چکیده

زمینه و هدف: در منظومه های روایی، شاعران بمنظور خلق روایت پرکشش و جذاب، از سازه و عنصر روایتگری بهره میگیرند. روایت را میتوان بازنمایی رخداد یا سلسله ای از حوادث و رخدادها دانست. روایت‌شناسی دانشی است که به تحلیل و واکاوی ساختارهای روایی یک روایت بعنوان گزارش واقعیتها در قالب هنری میپردازد. بررسی روایت‌شناسی متون کلاسیک بویژه اشعار روایی و داستانی، افقی تازه پیش‌ روی مخاطبان میگشاید. بر این مبنا هدف اصلی مقالۀ پیش ‌رو بهره گیری از نظریات روایت‌شناسی رولان بارت جهت واکاوی و تحلیل آثار نظامی بعنوان یکی از گنجینه های داستانی زبان و ادبیات فارسی است.

روش مطالعه: روش پژوهش در این جستار، توصیفی ـ تحلیلی و با رویکرد اصلی روایت‌شناسی است.

یافته ها: در الگوی روایت در ساختار داستانی خسرو و شیرین، لیلی و مجنون و هفت‌پیکر از وضعیت متعادل به نامتعادل، با پیرفتهای گوناگون اصلی و فرعی، کنشگران متقابل و نمایه ها و کارکردهای واسطه ای بسیاری مواجه هستیم. در تمامی داستانها، دگرگونی کاملی در روایت رخ داده و به ‌شیوۀ درونه گیری و زنجیره ای پیرفتهای اصلی و فرعی داستان ظاهر شده اند.

نتیجه گیری: نتایج پژوهش حاکی از آن است که الگوی ساختاری روایت خسرو و شیرین از تغییر شرایط متعادل به نامتعادل با یک پیرفت کامل آغاز میشود. پیرفت اصلی عشق خسرو و شیرین به یکدیگر، پیرفتهای فرعی رسیدن خسرو به مریم، شکر، سلطنت و عشق فرهاد به شیرین را در خود جای داده است. کنشگران متقابل داستان نیز از جمله تقابل فرهاد و خسرو و مریم و شیرین درنهایت با دگرگونی نهایی پیرفتها یعنی مرگ خسرو، از دست رفتن سلطنت و مرگ شیرین خاتمه مییابد. پیرفت اصلی داستان لیلی و مجنون، عشق این دو دلداده به یکدیگر است که در کنار پیرفتهای فرعی مانند آغاز دیوانگی و جنون «قیس»، ازدواج لیلی با ابن‌سلام، مرگ ابن سلام، خواستگاری پدر قیس از لیلی به هستۀ اصلی مرگ دو شخصیت و کنشگر اصلی ختم میشود. تقابل عشق لیلی با مجنون با بی‌اعتنایی وی به ابن‌سلام، از سطوح اصلی کنشی این داستان است. در منظومۀ هفت پیکر نیز پیرفتهای اصلی چون به سلطنت رسیدن بهرام، یافتن اتاقی که تصاویر هفت‌پیکر از زیبارویان دارد و آوردن هفت شاهدخت از هفت اقلیم جهان به ایران به تصویر کشیده شده است.

کلمات کلیدی
رولان بارت , ساختارگرایی , نظامی , لیلی و مجنون , خسرو و شیرین , هفت‌پیکر.

• آسابرگر. آرتور (1380). روایت در فرهنگ عامیانه؛ رسانه و زندگی روزمرّه. ترجمۀ محمدرضا لیراوی. تهران: سروش، ص 24.
• احمدی. بابک (1370). ساختار و تأویل متن. تهران: نشر مرکز، ص 232.
• اسکولز. رابرت (1383). درآمدی بر ساختارگرایی در ادبیات. ترجمۀ فرزانه طاهری. تهران: آگاه، ص 97.
• اظهری. محبوبه و همکاران (1398). «تحلیل ساختاری روایی داستان خسرو و شیرین». پژوهشنامۀ نقد ادبی و بلاغت. (2) 8، صص 17 ـ 35.
• بارت. رولان (1387). درآمدی بر تحلیل روایتها. ترجمۀ محمد راغب. تهران: صبا، صص 9، 27،29 ،96، 116، 119.
• پاشایی. محمدرضا و کجانی. حجت (1398). «تحلیل روایی نمایشنامۀ ایرانیان اثر آیسلخیلوس بر مبنای دیدگاه ساختاری رولان بارت». فصلنامۀ زبان پژوهی دانشگاه الزهرا، (32) 11، صص 83 ـ 104.
• پرینس. جرالد (1394). روایت‌شناسی: مجموعه مقالات. درآمدی به روایت شناسی. ترجمۀ هوشنگ رهنما. تهران: هرمس، ص 3.
• ترکمانی. حسینعلی (1396). «تحلیل روایت‌شناختی سورۀ نوح (ع) بر مبنای دیدگاه رولان بارت و ژرار ژنت». فصلنامۀ پژوهشهای ادبی ـ قرآنی. (3) 5. صص 91 ـ 116.
• تولان. مایکل جی (1383). درآمدی نقادانه ـ زبانشناختی بر روایت. ترجمۀ ابوالفضل حری. تهران: فارابی، صص 18 ـ 22ـ 20 ـ 21.
• رضایی. لیلا و قلخان‌باز. میثم (1399). «بررسی ساختار روایت در رسالۀ فی حقیقۀ العشق سهروردی». ادبیات عرفانی دانشگاه الزهرا. (22) 12، صص 33 ـ 58.
• سلدن، رامان و ویدوسون. پیتر (1384). راهنمای نظریۀ ادبی معاصر. ترجمۀ عباس مخبر. چاپ سوم. تهران: طرح نو، صص 170 ـ 178.
• شمیسا. سیروس (1381). نقد ادبی. چاپ سوم. تهران: فردوس، ص 365.
• عباسی. علی (1393). روایت‌شناسی کاربردی. تهران: انتشارات دانشگاه شهید بهشتی، ص 38.
• فورستر. ادوارد مورگان (1384). جنبه های رمان. ترجمۀ ابراهیم یونسی. تهران. نگاه. ص 118.
• کالر. جاناتان (1382). نظریۀ ادبی. ترجمۀ فرزانه طاهری. تهران: نشر مرکز، ص 12.
• مارتین. والاس (1393). نظریه های روایت. ترجمۀ محمد شهبا. تهران: هرمس، ص82 .
• مستور. مصطفی (1387). مبانی داستان کوتاه. چاپ دوم. تهران: نشر مرکز. ص 14.
• نظامی. الیاس بن یوسف (1386)، خمسۀ نظامی. تصحیح حسن وحید دستگردی. تهران: علمی و فرهنگی.
• وبستر. راجر (1382). پیش‌درآمدی بر مطالعۀ نظریۀ ادبی. ترجمۀ الهه دهنوی، تهران: سحر، ص 81 .
• White. hayden. (1980). The value of Narrativity in the represen. Tation of reality. Critical in quiry.